Klik hier of op de afbeelding om de tekst te downloaden.

De laatste

Hoeveel columns ik voor dit tijdschrift en zijn voorganger TSS heb geschreven, heb ik niet precies kunnen achterhalen. De periode start in het pre-digitale tijdperk en kent begin jaren negentig een onderbreking, waardoor niet alles meer op mijn computer is terug te vinden. Maar het zijn er naar schatting een kleine driehonderd.

De eerste in 1987 ging over de sluisdeuren die toen net op het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur ((WVC) in Rijswijk waren geïnstalleerd. Dat was nieuw, tot dan kon je daar gewoon binnenlopen. Nu moest je eerst een pasje bemachtigen, waarmee je je langs tourniquets moest zien te worstelen - een vaardigheid die nog maar weinigen onder de knie hadden. Ik schreef er een hilarische column over, waarin ik achter de onneembare barrières snode opzet vermoedde om het werkveld buiten de deur te houden.

Mijn columns waren soms een vrijplaats om mijn ergernissen de vrije loop te laten. Vooral het al maar groeiende legioen consultants en commerciële organisatiebureaus vormde een steen des aanstoots. Niet zelden belden ze op vanuit hun auto met het verzoek om op een congres of een brainstormbijeenkomst een bijdrage te leveren. Mijn naam stond dan op een lijstje, maar ze hadden eigenlijk geen idee met wie ze van doen hadden.

Vaak spraken ze me aan als meneer Lans of Land of Verland en als ik dan voor mijn mogelijke inspanningen hetzelfde uurtarief wilde als zij verdienden, viel het gesprek snel stil. In juni 1998 liet ik mijn ongenoegen de vrije loop in de column ‘Het circus’, waarin ik het verloop van zo’n doorsnee telefoongesprek beschreef. Zonder veel resultaat. Het scenario herhaalt zich tot op de dag van vandaag.

Een keer werd een column geweigerd. Dat was in januari 1998 toen het Tijdschrift werd overgenomen door Elsevier en ik daar in mijn column mijn gal over spuwde. De weigering leidde tot een unieke schrijversstaking, waarna het Nederlands Intituut Zorg en Welzijn (NIZW) het tijdschrift overnam en zo voorkwam dat het ten prooi viel aan puur commerciële krachten. Het is zeer de vraag of dit tijdschrift nog had bestaan als dat toen niet was gebeurd.

De inhoud van de columns is in de loop der jaren analytischer geworden. Met sommige grappige uitschieters, zoals in oktober 2002 toen staatssecretaris Ross-Van Dorp bij het vijftigjarig jubileum van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport met kennelijke instemming een column citeerde waarin ik kritisch zou zijn geweest op welzijnsorganisaties. Die hadden onderling besloten, zo schreef ik, niet mee te doen aan aanbestedingen omdat ze er niets voor voelden om een lokaal verankerde werksoort als een product op een niet bestaande markt aan te bieden. Onverstandig, zo liet de staatssecretaris haar feestelijk gehoor weten. De ironie was haar totaal ontgaan en achteraf valt te betreuren dat de welzijnsdirecties niet echt massaal tot een aanbestedingsboycot hebben besloten. Dat had veel ellende kunnen voorkomen.

Het geheel overziend – een kleine selectie is onder de titel Van onderop als bundel bij Uitgeverij Van Gennep verschenen – leverde ik in mijn columns met redelijk vooruitziende blik commentaar op ontwikkelingen in het sociaal domein. Maar dat houdt nu dus op, want deze column is mijn laatste. Als hij verschijnt bereik ik de leeftijd van 70 jaar wat ik eigenlijk een nog grotere prestatie vind. Maar ook een leeftijd waarop het tijd wordt om voor jongere mensen plaats te maken. Wat niet wil zeggen dat ik niets meer van me zal laten horen. Integendeel, ik ben me aan het bekwamen in een heel nieuw genre: podcasts. Nooit te oud om met de tijd mee te gaan.

Mocht je desalniettemin in de toekomst behoefte hebben aan mijn opinie, dan is daar ChatGPT. Je vraagt gewoon om een column van zeshonderd woorden in de stijl van Jos van der Lans over een door jou gewenst onderwerp en binnen een paar seconden verschijnt er een tekst op je beeldscherm, waar ik uren op zou ploeteren. Zo kun je altijd een beroep op me blijven doen.

Deze column verscheen in het Tijdschrift voor sociale vraagstukken, nr. 1/2024. Hier kan je de pdf downloaden.

In het eerste nummer van deze jaargang nam ik afscheid als coilumnist van het Tijdschrift voor sociale vraagstukken. Een mooie gelegenheid om terug te blikken op eemn kleine veertig jaar schrijven over de publieke sector. Wat was de rode draad?

Klik hier op de afbeelding voor de tekst om de tekst te downloaden.

Om mijn afscheid als columnist luister bij te zetten was mij de eer toebedeeld om als gasthoofdredacteur het themadossier van het eerste nummer van het Tijdschrift voor sociale vraagstukken samen te stellen. Toen mij de vraag werd voorgelegd wist ik meteen waar het dossier rover moest gaan: retro-innovatie. Ik had de term voor het eerst in 2008 horen gebruiken door de Enschedese directeur sociaal domein Hans Weggemans. Ik moest erom lachen, je hoort twee begrippen aan elkaar plakken die toch wat tegenstrijdig lijken.

Maar Hans Weggemans was bloedserieus. Hij gebruikte de aanduiding in verband met het aanstellen van wijkcoaches in de Enschedese vogelaarwijk Velve-Lindehof, die als generalist in de wijk aan de slag waren gegaan. Ze waren alle soorten sociaal werkers ineen. En: ze hadden een mandaat om te handelen, dwars door kokers, loketten en obstakels heen. Dat was nieuw, Enschede was na Leeuwarden de tweede gemeente met deze aanpak, die later de grondslag vormde voor de introductie van sociale wijkteams.

Maar het was ook oud, zo voegde Weggemans er aan toe. De oude maatschappelijk werker deed dat eigenlijk ook allemaal, die deed gewoon alles wat nodig was. Dus wat we in Enschede hier gaan doen, zo vertelde hij, is niet nieuw, maar het is het hernemen van oude werkwijzen in nieuwe omstandigheden. Het is het terugpakken van iets essentieels, dat we in het verloop der moderne tijden hebben opgeknipt, gebureaucratiseerd en over heel veel professionals hebben opgedeeld. Daar worstelen we ruim vijftien jaar later nog steeds mee. Het marktdenken heeft diepe sporen nagelaten. De schaalvergroting is onverdroten verder gegaan. De controlebureaucratie is – hoewel niemand dat wilde - alleen nog maar toegenomen. Veel van wat je in het sociale domein als essentieel zou kunnen beschouwen is daardoor in de verdrukking gekomen.

Maar er is ook een kentering in de maak. Dat maakt retro-innovatie juist nu actueel. De overtuiging dat de periode van marktwerking en bedrijfsmatige aansturing van de sociale sector meer kapot heeft gemaakt dan ons lief is wordt steeds breder gedeeld. De behoefte om een aantal desastreuze effecten ongedaan te maken groeit.

Maar waar zijn we nu precies vervreemd van geraakt? Intuïtief gezien gaat het om zaken als nabijheid, vertrouwdheid, betrouwbaarheid, praktische wijsheid, herkenbaarheid, kleinschaligheid, tijd nemen, continuïteit en ga zo maar door. Allemaal zachte waarden die in de taal van de markt, in de ideologie van efficiency, in de cultuur van de technocratische beheersing naar de marginaliteit zijn verdreven. Door ze in het centrum van onze aandacht te brengen, kunnen we gaan nadenken hoe we deze waarden in onze tijd organisatorisch vorm kunnen geven. Dat is wat retro-innovatie beoogt.

In het themanummer wordt door meerdere auteurs onderzocht wat deze reis van verleden naar de toekomst betekent op verschillende terreinen. Dat heeft een flink aantal spannende artikelen opgeleverd.Met bijdragen van Hans Boutellier, Pieter Hilhorst, Phillip Blond (interview), Marc Rakers, Jet Bussemaker, Margo Trappenburg, Jos de Blok (interview), Toby Witte, Monique Kremer, Radboud Engbersen en van mij zelf.

Je kunt het nummer hier bestellen. Of hier downloaden.

Flaptekst:


Tussen 1987 en 2024 schreef de publicist Jos van der Lans een kleine 300 columns voor het Tijdschrift voor sociale vraagstukken. Geen sociaal-politiek onderwerp bleef daarin onbesproken. Zo schreef hij al in de  jaren negentig als een der eersten over de spanning tussen de systeem- en leefwereld, kantte hij zich rond de eeuwwisseling fel tegen het aanbesteden in het sociale domein en doorzag hij al vroeg de innige relatie tussen marktwerking en bureaucratisering, hekelde hij bij herhaling de invloed van consultants en bezorgde hij zichzelf na 9/11 hoofdbrekens over de multiculturele samenleving.

Van der Lans ontpopte zich als een columnist die niet stil achter zijn beeldscherm de wereld beschouwt. Regelmatig trok hij het land in om de Haagse werkelijkheid te ontlopen en de wijsheid van actieve burgers, sociale professionals en doortastende bestuurders op te tekenen. In zijn eigen buurt organiseerde hij medebewoners om zijn pleidooien voor burgerinitiatieven in de praktijk te brengen. Practise what you preach, met als bijkomend voordeel dat hij er vervolgens weer over kon schrijven.
  
In deze bundel zijn vijftig van zijn columns bijeengebracht. Bij elkaar vormen ze een intrigerende  kroniek van recente sociale geschiedenis. Zinloos geweld, armoede,  Tokkie-mania, participatie, decentralisaties, keukentafelgesprekken, grensoverschrijdend gedrag – het komt allemaal aan de orde. Tegelijkertijd bieden de columns meer dan een tijdsbeeld. Hoewel ze in een periode van ruim dertig jaar geschreven zijn, stemmen ze nog steeds tot nadenken. Dat zegt zeker iets over de weerbarstige werkelijkheid, maar het zegt vooral iets  over de scherpte van de blik waarmee Van der Lans het sociaal domein probeert te doorgronden.