Is de Nederlandse ambtenaar werkelijk een pennenlikker, een inktkoelie? Of is het predikaat magistraat beter van toepassing? Het antwoord is te lezen in Lui, Links en Lak aan de burger. Dit boek van Binnenlands Bestuur wisselt een serieuze ondertoon af met een vette knipoog. Alle vooroordelen over ambtenaren worden genadeloos geanalyseerd. Lui, Links en Lak aan de burger is zowel informatief als vermakelijk. Het boek presenteert treffende analyses en toont een vileine cartoon bij elk beschreven vooroordeel. Een leuk relatiegeschenk of cadeau voor een bevriende ambtenaar. Of voor uzelf, als ammunitie op een verjaardagsfeest! Bestel hier Lui, Links en Lak aan de burger.

Als het lastig wordt, huurt de ambtenaar een externe in

Jos van der Lans, oud-senator en publicist
Vooroordelen hebben twee kenmerken: ze bevatten een kern van waarheid en ze stellen de zaken simpeler voor dan ze in werkelijkheid zijn. Zo zit het ook met het vooroordeel dat ambtenaren aan de lopende band allerhande adviseurs inhuren, zegt Jos van der Lans, oud senator van GroenLinks en publicist. Samen met partijgenoot Wouter van Kouwen publiceerde hij in 2001 De staatsgreep van de zesde macht. Opkomst van externe adviseurs bij de overheid. Van der Lans en Van Kouwen wezen hierin op het gebrek aan transparantie en controlemogelijkheden bij het inschakelen van externen. Zes jaar later is de kennis van Van der Lans niet zuiver theoretisch meer. Ook hij is tegenwoordig in te huren. ‘Ik sta er inderdaad niet geheel onpartijdig tegenover.’

Dit gezegd zijnde is het tijd voor de eerste eigenschap van het vooroordeel: de kern van waarheid. Niemand heeft enig idee hoe vaak externen worden ingehuurd om bijvoorbeeld nota’s te schrijven, onderzoeken te doen of congressen te organiseren. Evenmin is bekend hoeveel overheidsgeld jaarlijks aan hen wordt uitgegeven. Het simpele feit dat het aantal organisatieadviesbureaus nog altijd toeneemt, wijst er echter op dat het big business is denkt Van der Lans. ‘Het is bijna een culturele trend geworden om externen in te huren.’ Maar in tegenstelling tot wat wel gedacht wordt, zijn het vaak niet de ambtenaren die besluiten hun heil te zoeken bij de buitenstaanders. ‘Die beslissing wordt hoger in de organisatie genomen. Het management is er altijd bij betrokken en meestal is er ook een politieke connotatie. Politici winnen graag extern advies in. Ze denken dat ze zo beter beslagen ten ijs komen dan wanneer ze het de eigen ambtenaren vragen.’

Waarmee we als vanzelf aankomen bij de tweede eigenschap van het vooroordeel: de simplificatie van de werkelijkheid. Tot op zekere hoogte hebben politici namelijk gelijk in hun opvatting dat ze beter buiten de eigen organisatie te rade kunnen gaan. Volgens Van der Lans hebben overheidsorganisaties de afgelopen dertig jaar namelijk flink ingeleverd aan deskundigheid. ‘Ambtenaren staan steeds verder af van visie en ontwikkeling en houden zich steeds meer bezig met controle en beheer. Het is niet meer vanzelfsprekend dat de inhoudelijkheid in het eigen ambtenarenapparaat zit. We zijn bezig hele technocratische ambtenaren te maken. Het wordt ook niet meer op prijs gesteld dat je als eenvoudige ambtenaar hoog van de toren blaast met bijvoorbeeld een stedenbouwkundige visie.’

Daar komt bij dat de werkelijkheid zo complex is geworden dat de overheid het gewoonweg niet meer alleen kan. Ze is het ‘monopolie op de maakbaarheid van de samenleving’ kwijtgeraakt, zegt Van der Lans. Een proces dat vanaf de jaren tachtig goed op stoom kwam met de automatisering. ‘Die is er geheel door externen ingefietst. De automatisering heeft de deuren opengezet.’ Van der Lans maakt zich geen illusies dat die deuren ooit weer zullen sluiten. De externe adviseur is gekomen om te blijven. ‘Die ontwikkeling is niet te stoppen, maar we zijn nog nauwelijks doordrongen van de consequenties. Er valt ook veel te verhelderen. Er is een hele colonne aan adviseurs, maar niemand weet waar ze vandaan komen, hoe ze worden gerekruteerd of wat de uitkomsten en kosten van hun werk zijn. Een heel reservoir overheidsgeld wordt uitgegeven zonder dat het op zijn efficiëntie wordt beoordeeld. Als je zou uitzoeken hoeveel geld op die manier weggaat, zou je schrikken.’

Marie Kamphuis is op 9 januari 2004 op 96-jarige leeftijd overleden. Daarmee kwam een eind aan het leven van een markante persoonlijkheid die haar stempel heeft gezet het Nederlandse maatschappelijk werk van na de Tweede Wereldoorlog. Als pleitbezorgster en vormgeefster van de beroepsopleiding voor maatschappelijk werkers, als advocate van methodisch handelen, en als strijdster voor de professionele onafhankelijkheid en tegen kerkelijke liefdadigheid heeft zij de grondslag gelegd voor sociaal werk als een zelfbewust ambacht. Haar faam vestigde zij na haar reizen naar de Verenigde Staten in de naoorlogse jaren, van waaruit zij in Nederland zorg droeg voor de verspreiding van de methode van het social casework. Daarmee werd een belangrijke stap gezet in de professionalisering van het maatschappelijk werk in Nederland. Ook na haar pensionering als directrice van de Academie voor Sociale en Culturele Arbeid in Groningen heeft Marie Kamphuis in woord en geschrift bijgedragen aan het maatschappelijk werk. Nog in 1986 verschenen haar herinneringen: Kijken in de spiegel van het verleden, waarin zij op zeer persoonlijke wijze verslag doet van "veertig jaren avonturen in en om welzijnsland".

Vandaag mocht ik in de Reehorst in Ede het jaarcongres van de Vereniging Grondbedrijven toespreken. Een volle zaal, met zo’n 350 ambtenaren die namens de gemeente alles regelen met bouwplannen en uitleglocaties. Omdat ik mij – nagenoeg tevergeefs overigens - de afgelopen acht jaar tijdens mijn kamerlidmaatschap heb beziggehouden met het doorzichtiger maken van de grondmarkt in Nederland, mocht ik mijn visie nog eens geven. Omdat het waarschijnlijk de laatste keer in mijn leven is dat ik over dit onderwerp zal spreken, greep ik deze laatste kans aan om te melden dat de politiek het op dit terrein willens en wetens heeft laten afweten. Met alle – dure – gevolgen van dien. Hieronder wat snel uitgewerkte aantekeningen van mijn bijdrage:

Een kwart eeuw schrijft, denkt en praat Jos van der Lans inmiddels over de publieke sector in Nederland. Over welzijnswerkers, politieagenten, docenten, jeugdzorgers en thuiswerkers, over al die professionals die de samenleving als werkvloer hebben. Alleen zien we ze daar steeds minder. Bureaucratische regels, angstige protocollen en geduldig registrerende computerschermen zijn er steeds beter in geslaagd deze professionals van hun werk te houden.
ONTREGELEN is geboren uit verbazing over deze ontwikkeling. Waar komt die controlezucht vandaan? Hoe heeft deze bureaucratische verschansing achter loketten en procedures zich kunnen voltrekken? Hoe kan het dat deze professionals het hebben laten gebeuren? En vooral: hoe kan het tij gekeerd worden?
Als vervolg op het succesvolle Koning Burger. Nederland als zelfbedieningszaak onderzoekt Jos van der Lans de stille revolutie die de professionele staat van Nederland in een permanente staat van reorganisatie heeft gebracht. Onder leiding van steeds meer aanwezige managers gaat alle aandacht uit naar interne procedures, waardoor stukje bij beetje de passie uit het werk wordt geperst. Het gevolg is dat professionals steeds verder weg worden gedreven van de plek waar ze het meest nodig zijn: in het front van de samenleving.