Jos van der Lans Weblog

Third places

In 1989 publiceerde de Amerikaanse stadssocioloog Ray Oldenburg het boek The Great Good Place over het belang van ‘third places’ - publieke ruimten, die functioneren naast de private ruimte, het thuis (first place) en de ruimte waar mensen werken (second place). Ze vormen de ‘huiskamers van de samenleving’ en de ‘kraamkamers voor gemeenschapsvorming’. Het zijn plekken waar mensen elkaar kunnen treffen en wat kunnen delen, waar ze los kunnen komen van hun individuele private bestaan, maar zich ook niet hoeven te gedragen als werkgevers of werknemers, met alle routines, verplichtingen en hiërarchieën die daarbij horen.

Wie Oldenburgs boek leest raakt onvermijdelijk van het cruciale belang van publieke plekken overtuigd. Het internettijdperk, waarvan de stadssocioloog de gevolgen in 1989 niet kon overzien, heeft daar opvallend genoeg niets aan af kunnen doen. Weliswaar zorgt het world wide web ervoor dat de grenzen tussen thuis en werk vloeiend zijn geworden; sterker, sinds de coronapandemie zijn deze grotendeels gaan samenvallen, maar dat heeft tegelijkertijd de behoefte van mensen om elkaar te treffen alleen maar pregnanter gemaakt. Ze misten op hun werk niet zozeer de vergaderingen (die konden heel goed zoomend), maar vooral de ontmoetingen op de meer publieke plaatsen: het praatje bij de koffieautomaat, het lunchen in de kantine. In hun eigen woonomgeving werden mensen zich veel bewuster van het belang van hun buurt, die ze al wandelend beter leerden kennen en waar ze met hun buurtgenoten op gepaste afstand op straat in gesprek raakten. De aandrang om buurtgenoten te hulp te schieten was groter dan ooit, alleen de plekken van waaruit dat in hun directe omgeving georganiseerd zou moeten worden waren of door de lockdown gesloten of eigenlijk niet of nauwelijks meer aanwezig.

Zeker in stedelijke gebieden zijn publieke plekken namelijk hun vanzelfsprekende belang kwijt geraakt. De plekken zijn onderworpen aan de logica van het vastgoed, wat betekent dat ze niet op hun maatschappelijke waarde worden bekeken, maar op basis van hun economische rendement. In dat frame verschijnen ze louter aan de kant van de lasten. Met als gevolg dat woningcorporaties en projectontwikkelaars bij het ontwerpen van nieuwe wooncomplexen het gemeenschappelijke tot een absoluut minimum terugbrengen. Het kost geld, het moet beheerd worden en de opbrengsten zijn onzeker. Misschien dat ze nog wel maatschappelijk en sociaal nut zouden kunnen hebben, maar die baten kunnen nu eenmaal niet in de boeken genoteerd worden. Reden waarom het collectieve en het gemeenschappelijke in de directe woonomgeving uiterst zeldzaam zijn geworden.

Dat is niet altijd zo geweest. De geschiedenis van de volkshuisvesting is ooit heel anders begonnen. Mensen, vaak met het zelfde beroep of religieuze achtergrond, verenigden zich, kregen de status van een woningbouwvereniging, waarmee ze geld konden lenen bij de overheid, en begonnen aan het ontwerp van wooncomplexen. En daar hoorden als vanzelf een gebouwtje in de tuin bij, waar de bewonerscommissie kon vergaderen, de huur kon worden geïncasseerd, het tuingereedschap werd opgeborgen. Zelfs buurthuizen, bibliotheken werden op die manier gerealiseerd. Dat hoorde er – als vanzelfsprekend – bij. Wonen deed je niet alleen, maar met elkaar en daar hoorden gemeenschappelijke ruimten bij.

De moderne tijd, met zijn mix van voortschrijdende individualisering, stevige welvaartsgroei, toenemende mobiliteit en totalitaire commercialisering, heeft aan die collectieve dimensie een eind gemaakt. Het is uit de denkwereld verdwenen van ontwerpers, architecten, beleidsdenkers, politici, woningcorporaties en projectontwikkelaars en vrijwel iedereen die over de centen van het wonen in Nederland waakt. Het is uit het voorstellingsvermogen gesaneerd. Maar in dezelfde kringen klinken ook klakkeloos pleidooien op voor grotere betrokkenheid voor bewoners, voor burgerkracht, voor versterking van de lokale democratie. De beleidselites van ons land zouden een groter verantwoordelijkheidsbesef van burgers bij hun directe leefomgeving enorm op prijs stellen. En impliciet vinden ze ook dat bewoners zich te veel als consumenten gedragen, te gemakkelijk een beroep doen op verhuurders of de overheid als ze er iets mis is en te weinig geneigd zijn om daar zelf verantwoordelijkheid voor te nemen.

Misschien moeten zij dan toch een keer de klassieker van Oldenburg erop naslaan. Al was het maar om weer een idee te krijgen dat gemeenschappelijkheid zich niet in het luchtledige afspeelt, maar dat daar een materiele basis aan ten grondslag ligt. Zonder publieke plekken om elkaar te ontmoeten, ervaringen te delen, is gezamenlijkheid een lastige opgave. Als die plekken er niet zijn, als ze ondenkbaar zijn en onmogelijk gemaakt worden, dan mag je niet iets collectiefs verwachten. Sterker, wie systematisch individualisme zaait, zal steeds meer egoïsme oogsten. Het kan geen kwaad om daar eens goed over na te denken, alvorens we de komende tien jaar een miljoen woningen gaan bouwen.

Huurpeil, nr. 4, 2021. Huurpeil is het kwartaalmagazine van de Woonbond.